Geçmişten Alınan Dersler İzmir’in Geleceğini Şekillendiriyor

Ali Hıdır Köseoğlu, Konak Meydanı’nın yakınındaki İzmir Su ve Kanalizasyon İdaresi’nin (İZSU) dördüncü katındaki ofisinden, İzmir Körfezi’nden geçen feribotları izliyor. Aklındaki tek konu su. İZSU Genel Müdürü olarak şehrin körfezle olan ilişkisini yönetiyor. Değişen çevreye uyum sağlamanın zorlu bir iş olduğunu, kirlilik, atık su arıtımı ve su talebindeki mevsimsel dalgalanmalarla ilgili eski sorunların iklim değişikliği nedeniyle daha da kötüleştiğini söylüyor.

Türkiye’nin en kalabalık üçüncü şehri olan İzmir, 8.500 yılı aşkın bir tarihe sahip. Antik bir kent olan bu şehir, Avrupa’nın en eski çarşısını barındırıyor ve İzmir Körfezi’nin pırıl pırıl sularını çevreleyen yaklaşık 22 kilometre uzunluğunda bir kıyı şeridine sahip.

Bu sular şehrin nabzını attıran güç. Ancak Türkiye genelinde yaşanan hızlı kentleşmenin etkisi son dönemde yoğun bir şekilde hissediliyor. Şehrin hızla büyümesi körfezi etkileyince, kirlenen sular pek de hoş olmayan bir kokuya büründü. Özellikle yaz aylarında çok sayıda yerli ve yabancı turistin bölgeyi ziyaret etmesiyle, kentin su arzı da önemli ölçüde büyüyor ve artan su talebini karşılayabilmek konusunda İZSU’nun omuzlarında ağır bir baskı oluşuyor.

İzmir bu zorlukların yükünü çeken tek şehir değil. Hızlı kentleşme ve iklim değişikliği dünya çapında tüm şehirleri etkiliyor. Ankara Üniversitesi Su Yönetimi Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Gökşen Çapar’a göre, iklim değişikliği su döngüsüne yönelik belli riskler oluşturarak kaynakları olumsuz yönde etkiliyor. “Kuraklık ve sel gibi şiddetli hava olayları kentsel suyun tedarik hizmetlerinin su güvenliğini tehdit edebilir,” diyor Çapar. Bu yorumu, uyumun önemini ve bu tür sorunları doğayla uyumlu şekilde ele almak açısından iklime dayanıklı, düşük karbonlu çözümlerin kullanılmasının ne denli önemli olduğunu vurguluyor.

Geçtiğimiz on yılda, İzmir belediyesi ile IFC arasında uzun vadeli bir ortaklık geliştirildi ve bu ortaklık sayesinde, çeşitli belediye projelerine kaynak olarak 400 milyon dolardan fazla finansman sağlandı.

2021 yılında bu ortaklık sayesinde İzmir, su temini ve atık su hizmetleriyle ilgili kritik zorlukların üstesinden gelmeyi başardı. Buna Foça’daki içme suyu arıtma tesisinin geliştirilmesi de dahil. Bu finansman, Türkiye’de bir belediyeye ilk uzun vadeli Türk lirası bazında kredi sağlanması açısından benzersizdi. Türünün ilk örneği sayılan bu yerel şartlara sahip uluslararası kredi kur riskini ortadan kaldırarak İZSU’ya fiyat koruması sağladı.

Foça içme suyu arıtma tesisi

Yeni Foça çevresindeki tepelerde yer alan Foça içme suyu arıtma tesisinde, verimli yamaçlarında koyunların otladığı vadinin sessizliğini, zaman zaman su pompalarının uğultusu bozuluyor. Tesisin su filtreleme sorumlusu Serhat Ural, suyun üç kademeli kum ile filtrelendiği belirterek, işleminin dördüncü adımını anlatıyor. Pas renkli su, bekleme tankının karo fayanslarının üzerinden akıp sürecin bir sonraki aşamasına geçerken, son aşamanın, bu suyu yemek pişirmek, banyo ve temizlik yapmak için kullanan sekiz ilçenin sakinleri açısından neden bu kadar önemli olduğunu açıklıyor.

Tesis ilk aşamada yer altı ve yerüstü sularını toplayıp, arıtmanın ardından bölgeye dağıtıyor. Foça tesisi, İzmir’in su tedarik ağını önemli ölçüde iyileştirerek, yaklaşık 463.000 kişiye yarar sağladı ve yaklaşık 200.000 kişiye daha kaliteli içme suyu temin etti. 2021 yılında IFC kredisi ile desteklenen tesis, şehrin zorlayıcı hava koşullarına uyum sağlamasına yardımcı olan ve yaz aylarında fazlaca artan nüfusa su tedariki sağlayan altyapı ağının önemli bir unsuru.

Bugün, kalkınma ortaklarının sürekli desteğiyle yeni içme suyu tesislerinin hizmete girmesi, 4 milyon şehir sakinine sürdürülebilir içme suyu erişimi vaat ediyor ve koruma alanlarının muhafazası, şehrin yaban hayatı açısından verimli üreme alanları sağlıyor.

Bölgedeki 4,3 milyon insanın temiz suya erişiminin devamını sağlamak üzere oluşturulan stratejilere rağmen, değişen hava koşulları yapılan planları engelleme riski taşıyor. En büyük endişelerden biri de bu şartların suyun kullanılırlığını nasıl etkileyebileceği. “İklim değişikliğinin yol açtığı düzensizlikler su toplama modellerimiz için zorluklar yaratıyor,” diyor Ural. Örneğin baraj doluluk oranının en düşük seviyede olduğu 2023 yılı, su toplama açısından son 15 yılın en kötü senesiydi. Talebin karşılanabilmesi için yüksek masraflı yeni su kuyularına ihtiyaç duyuluyor. Ural, iklim değişikliğinin su toplama yöntemleri üzerindeki etkisinin şehir için hem teknoloji hem de finansman gerektiren yeni bir zorluk oluşturduğunu söylüyor.

Güvene dayalı bir ortaklık

Foça’daki tesis, İzmir belediyesi ile IFC’nin birlikte nasıl çalıştığının en canlı örneği. IFC Küresel Şehirler Girişimi kapsamında, son on yılda bir dizi belediye projesini finanse etmek üzere ilişkilendirilmiş bir çalışma geliştirildi. Bunların arasında, şehir dışındaki bölgeleri kent merkezine bağlayan bir tramvay, akıllı bir trafik yönetim sistemi ile su ve atık su hizmetlerinde iyileştirmeler de yer alıyor. İZSU, su şirketlerinin yatırımlar, teknik yardım ve bilgi paylaşımı ortaklıkları yoluyla karşılaştıkları zorluklara iklim dostu çözümler bulmasını destekleyen IFC’nin İklim için Yardımcı Programlar (U4C) ağına katılan ilk üyelerden biriydi. “IFC’nin teknik uzmanlığı, uluslararası bilgisi, kurumsal yapısı ve raporlama gereklilikleri, İzmir’in karşılaştığı çevresel zorlukların üstesinden gelmesine destek açısından hayati bir önem taşıyor,” diyor Köseoğlu.

İzmir belediyesiyle olan işbirliğinin kapsamı ve başarısı, IFC Küresel Şehirler Girişimi’nin dünya çapında temelini oluşturdu ve Bogota, Kolombiya, Ekurhuleni, Zagreb gibi kentlerin yanı sıra Güney Afrika ve Hırvatistan gibi ülkelerle yapılan iş ortaklıklarıyla sonuçlandı. İzmir’deki bu ortaklığın başarısı tek başına elde edilmedi. IFC, ticari temelli uzun vadeli finansman kaynaklarına erişimi güçlendirmek için MIGA’yı harekete geçirdi ve şehirlerin acil müdahale tesislerinin devreye alınması için 2022 kredisi sağlamak üzere IBRD’yi de devreye soktu.

Danışmanlık çalışmaları ayrıca İzmir’in Akıllı Şehir Stratejisi ve Eylem Planı ile kıyı şeridi çevresindeki mercanları korumayı amaçlayan Biyoçeşitlilik Eylem Planı’nı hazırlamasına da yardımcı oldu. IFC ile İzmir Büyükşehir Belediyesi arasındaki ortaklık, bu çoklu katılımlar sayesinde gelişti ve İzmir’in kentsel ortamında önemli bir iyileşmeye yol açtı. İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı Tunç Soyer’e göre IFC, “Bir finansman kaynağından çok daha fazlası; küresel deneyimi ile şehrin geleceğini tasarlamaya yardımcı olabilecek bir ortak.”

Su altyapısındaki iyileştirmeler şehrin iklim değişikliğinden kaynaklanan su kıtlığı sorunlarıyla mücadele etmesine yardımcı oluyor. Soyer, yeni teknolojinin verimliliğinin, şehirdeki atık su açısından AB standartlarına uygun olarak yüzde 97’lik bir arıtma oranıyla sonuçlandığını, bu oranın ülkedeki en yüksek ve ulusal ortalamanın iki katı olduğunu belirtiyor.

Su kıtlığıyla mücadele ederken altyapı sorunlarını ele alacak teknolojiyi uygulamak, dünyanın dört bir yanındaki şehirlerin karşı karşıya oldukları bir zorluk: "Gelişmekte olan ekonomilerdeki İzmir gibi kentler, yeni altyapıya geçiş konusunda büyük bir taleple karşı karşıya ve iklim değişikliğiyle mücadele kapsamında bunları düşük karbon düzeyinde geliştirmek son derece önemli," diyor IFC’nin Orta Doğu, Orta Asya ve Türkiye’den sorumlu Bölge Başkan Yardımcısı Hela Cheikhrouhou ve ekliyor: “Farklı şehirlerle yaptığımız çalışmalar, bunların sürdürülebilir, kapsayıcı ve doğa dostu bir dünyaya geçişini destekliyor.”

2021 finansmanı, IFC’nin altyapı alanında dünya çapındaki ilk sürdürülebilirlikle bağlantılı kredisi tarafından desteklenmesi açısından önemliydi. Sürdürülebilirlikle bağlantılı krediler, çevresel veya sosyal açıdan sürdürülebilir ekonomik faaliyeti ve büyümeyi kolaylaştırmayı ve desteklemeyi amaçlıyor. İZSU’nun bu yatırım kapsamında geliştirdiği Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Planı, işgücünde cinsiyet eşitliğini destekledi. Şimdiye dek erkek egemen sayılan roller için 30 kadın işe alındı ve kurum, cinsiyete dayalı şiddet konusunda tüm personeli için şirket çapında eğitim ve raporlama mekanizmaları kurdu. İZSU Finans Müdürü Nalan Akıner’e göre bu çabalar şirket kültürünü olumlu yönde etkiledi ve “kadınların kurum genelinde daha özgüvenli olduğu, kurumsal çapta bir zihniyet değişikliğine” yol açtı.

Kuş Cenneti

Uzun vadeli bir bakış açısının ve şehri çevreleyen sulara odaklanmanın başkaları üzerinde de önemli bir etkisi oldu.

8.000 hektarlık bir koruma ve üreme alanına sahip, 289 kuş türüne ev sahipliği yapan İzmir Kuş Cenneti, Akdeniz’in en büyük sulak alanlarından bir tanesi. Bölge, dünya nüfusunun yüzde 10’unu oluşturan altı türden biri olan 60.000 büyük flamingoya yuva ve üreme alanı sağlıyor. Nadir kuş türlerine yuva olmanın yanı sıra, yıllık göç yollarında 50.000’den fazla kuşa da keyifli bir dinlenme ortamı oluşturuyor.

İzmir’in bu kuşlara sağladığı sığınak, yaşanan değişimin önemini temsil eder nitelikte. Kirlilik sorunları olan ve hızla kentleşen bir liman kentinden, yaban hayatı ile doğaya etkisinin bilincinde olan sürdürülebilir ve yeşil bir şehre geçiş yapan İzmir’in sürdürülebilirliğe odaklanması bölge ile birlikte ülkenin geri kalanını da etkiliyor.

Yaşayan Körfez Stratejisi

Körfeze akan nehirleri ıslah etmeyi ve nehir kenarlarında doğal yeşil koridorlar oluşturmayı amaçlayan “Yaşayan Körfez Stratejisi”, kentin yeni vizyonunu destekliyor. Belediye Başkanı Soyer, geleceğe yönelik bu vizyonu gerçekleştirmenin sürekli çaba gerektireceğinin bilincinde. “Bu gelecek, geçmişin derslerini, sürdürülebilirliğin geçmiş ve gelecek arasındaki adalet olduğunu göz önünde bulundurmadan hayal edilemez,” diyor.

 İzmirliler için kentin ve körfezin esenliğine yönelik bu odaklanma çok şey ifade ediyor. İzmirli Sonay Altıntaş, daha temiz, daha güzel kokan bir körfez ve yeni kamusal alanların oluşturulması da dahil olmak üzere önemli gelişmeler olduğunun farkında. Bu gelişmeler kendisi ve kent sakinleri için önemli çünkü “Körfez ulaşımı, ticareti ve eğlenceyi bünyesinde barındırıyor; özünde bizim için her şeyi temsil ediyor,” diyor Altıntaş.